Martijn Kauling, congenitaal-cardioloog Erasmus MC
Harald Jorstad, sportcardioloog Amsterdam UMC
maart 2022
Ook mensen met een aangeboren hartafwijking zijn waarschijnlijk minder gaan bewegen, hoewel exacte getallen niet precies bekend zijn. De coronamaatregelen zelf, maar ook de angst om, bij het sporten in een groep, corona op te lopen zijn hiervoor veel gehoorde redenen. Bovendien vinden sommige patiënten, of hun ouders, het überhaupt eng om te beginnen met sporten en zijn ze bang voor nadelige effecten. Ook voor deze mensen is sporten erg belangrijk en gelukkig over het algemeen ook veilig. Wel is het verstandig tevoren advies in te winnen bij je eigen cardioloog.
In dit artikel staan we stil bij de positieve kanten aan sporten voor mensen met een aangeboren hartafwijking, maar ook bij de uitdagingen. Daarnaast geven we een aantal praktische tips voor de mensen die willen gaan beginnen met bewegen.
Gezondheidswinst en bewegen
We weten allemaal dat sport en bewegen goed is voor je gezondheid, zoals ook blijkt uit tal van onderzoeken. Mensen die regelmatig bewegen hebben veel minder kans op het krijgen van allerlei ziekten. Zo is er 35% minder kans op het krijgen van hart- en vaatziekten, 40% minder kans op het krijgen van suikerziekte (diabetes type 2), maar ook minder kans op het krijgen van kanker. Tenslotte komen ook depressies en dementie minder vaak voor (figuur 1).
Maar wat is regelmatig bewegen? Het is namelijk niet zo dat je topsporter hoeft te zijn om te kunnen profiteren van al deze voorbeelden van gezondheidswinst. Er zit een verschil tussen bewegen (dus niet stil zitten) en sporten. Gezondheidswinst pak je al door de tijd te verminderen dat je stilzit. Dat betekent dat je gemakkelijk gezondheidswinst kunt pakken door elke 20 minuten van het beeldscherm weg te lopen, een zit-sta-bureau te gebruiken, naar de WC lopen op een andere verdieping, de trap nemen, of een korte wandeling te maken in plaats van een extra aflevering op Netflix te kijken. Nog meer gezondheidswinst is mogelijk met intensiever bewegen en/of sporten. De Gezondheidsraad van Nederland adviseert om per week in ieder geval 150 minuten matig of zwaar intensief te bewegen. Dit kan natuurlijk goed verdeeld worden over meerdere dagen. Dit betekent niet dat je heel intensief moet gaan sporten om hieraan te voldoen, ook wandelen en fietsen op een wat steviger tempo bijvoorbeeld is al matige inspanning. Hardlopen en bijvoorbeeld voetballen rekenen we tot de voorbeelden van zwaar intensief bewegen. Het werkt het beste als je deze beweegadviezen kan opnemen in je dagelijks leven. Helaas voldoet slechts 44% van de mensen van 18 jaar en ouder aan dit advies. Er valt dus nog veel te winnen.
Figuur 1: positieve effecten van bewegen (bron: The National Institute for Health Care Excellence (NICE)
Hoe vaak sporten mensen met een aangeboren hartafwijkingen?
En dat brengt ons dan ook direct bij de vraag hoe vaak patiënten met een aangeboren hartafwijking zelf sporten. In het verleden is in Rotterdam hiernaar gekeken bij een grote groep patiënten met diverse aangeboren hartafwijkingen (Opic, 2015). Mensen met meer ingewikkelde aangeboren hartafwijkingen deden het minst vaak aan sport vergeleken met mensen met minder ingewikkelde hartafwijkingen of mensen zonder hartafwijking. Maar ook mensen met minder ingewikkelde hartafwijkingen sporten toch minder vaak intensief dan mensen zonder hartafwijking.
Ongeveer de helft deed helemaal niet aan sport. Dit is een gemiste kans, want wij denken dat iedereen op zijn eigen manier op een veilige en verantwoorde manier aan beweging kan doen.
(on)Mogelijkheden?
Helaas hebben sommige mensen met een aangeboren hartafwijking een slechtere conditie. We kunnen met een VO2max (zuurstof-fietstest) een inschatting maken van hoe goed de conditie is. Deze meting zegt iets over de functie van het hart, ademhalingssysteem en spieren. We weten van veel activiteiten welke VO2max je ongeveer nodig hebt om ze op een prettige manier te kunnen doen. Gelukkig hebben de meeste mensen met aangeboren hartafwijkingen een VO2max die hoog genoeg is voor een groot aantal activiteiten (figuur 2). Zelfs voor patiënten met een ernstige aangeboren hartafwijking, waarbij er bijvoorbeeld ook sprake is van hartfalen, zijn vaak nog activiteiten, zoals wandelen op een rustig tempo, mogelijk. Als je VO2max toch minder is, is het daarom vooral belangrijk om voor jezelf duidelijke, maar ook haalbare doelen te stellen en je energie goed over alle activiteiten te verdelen. Een lage VO2max zegt alleen ook niet alles, want ook met een lage VO2max kunnen mensen aan bijvoorbeeld duursport doen. Door te trainen kun je je VO2max ook vaak sterk verbeteren. Dat geldt ook voor mensen met aangeboren hartafwijkingen: hoewel het hart soms tegenwerkt kunnen de spieren vaak wel goed getraind worden. Daarmee zijn er talloze mogelijkheden om toch fitter en gezonder te worden.
Figuur 2: gemiddelde VO2max bij aangeboren hartafwijkingen
Wat zijn de voordelen voor onze patiënten?
Eerder hebben wij een aantal positieve effecten van regelmatig bewegen genoemd. Maar geldt dit ook voor mensen met een aangeboren hartafwijking? En is sporten wel veilig voor deze groep mensen? Gelukkig is dat wel degelijk het geval.
Bewegen is belangrijk op elke leeftijd. Voor jonge kinderen zijn sport en spel belangrijk voor het ontwikkelen van coördinatie en motoriek en heeft het een positief effect op het zelfvertrouwen en de sociale ontwikkeling. Kinderen die veel bewegen presteren beter op school en zijn minder vaak absent. De gezondheidsraad adviseert daarom kinderen minimaal 1 uur per dag matig of zwaar intensief te laten bewegen. Uit onderzoek blijkt dit ook voor kinderen met een aangeboren hartafwijking te gelden. Door mee te doen aan sportprogramma’s werd een positief effect op de spierkracht gezien en kregen ze een betere conditie. Ook voor de volwassenen heeft sporten een dergelijk positief effect (Kovacs, 2018). Regelmatig sporten zorgt voor een beter uithoudingsvermogen, minder achteruitgang van de hartpompfunctie en minder hartritmestoornissen. Verder zorgt het voor een groter gevoel van eigenwaarde en een algeheel gezonder gevoel, en dus een betere kwaliteit van leven. Tenslotte kwamen ook overgewicht, hoge bloeddruk en suikerziekte minder vaak voor.
Sporten en veiligheid
Bij sommige patiënten, zowel kinderen als volwassenen, bestaat angst om te starten met sporten. Mensen zijn bang dat het niet kan met hun hartafwijking of kunnen toch niet meekomen met de rest. Dit kan frustrerend zijn en in sommige gevallen zelfs leiden tot angst voor bewegen. Het is onmogelijk om voor iedereen een algemeen advies te geven, daarvoor zijn aangeboren hartafwijkingen te verschillend. Daarom is het belangrijk dit van tevoren met je eigen cardioloog te bespreken als je van plant bent om aan een nieuw sport te beginnen. Gelukkig kan vaak meer dan je denkt en is dit ook veilig, zoals bijvoorbeeld blijkt uit een groot onderzoek naar trainings-en revalidatieprogramma’s bij kinderen en jongvolwassenen (Kovacs, 2018). Er werd een positief effect gezien op kracht en conditie en mensen gingen na afloop ook meer bewegen en bleven dit ook doen. De grote angst van veel mensen met een aangeboren hartafwijking is dat er tijdens het sporten een hartstilstand optreedt. Er is gelukkig geen bewijs dat dit vaker voorkomt bij mensen die tevoren een goed advies hebben gekregen. Sporten heeft juist een positief effect op de hartfunctie, en kan dus veilig, zelfs bij mensen die milde tot matige klachten hebben van hun hartafwijking. Belangrijk is wel dat sommige sporten minder geschikt zijn bij bepaalde hartafwijkingen. Het onderscheid tussen dynamische en statische sporten is hierbij belangrijk. Dynamische sporten zijn sporten waarbij het hart redelijk gelijkmatig belast wordt en de opbouw van de hartslag gelijkmatig is. Het hart moet vooral veel bloed rondpompen. Voorbeelden hiervan zijn (hard)lopen, zwemmen of fietsen. Uiteraard kan je deze sporten heel intens of minder intens beoefenen, afhankelijk van je eigen mogelijkheden. Bij de statische sporten lever je in korte tijd (explosief) veel kracht. Hierdoor zal vooral de bloeddruk fors kunnen oplopen. Een voorbeeld hiervan is gewichtheffen. Dynamische sporten zijn vaak geschikter voor mensen met een aangeboren hartafwijking. Daarnaast zijn er een aantal hartafwijkingen en situaties waarbij je per situatie moet kijken of een sport geschikt is. Dit zijn ernstige klepafwijkingen, mensen met een verwijde aorta (grote lichaamsslagader), pulmonale hypertensie (hoge bloeddruk in de longen), een slechte hartpompfunctie, bepaalde ritmestoornissen en bijvoorbeeld mensen met een pacemaker of ICD of antistollingsmedicatie (bij contactsporten).
Je wilt gaan sporten: hoe pak je dat aan?
Nadat je bovenstaande gelezen hebt denk je misschien: ik wil ook aan de slag gaan met sporten! Maar hoe pak je dit dan aan? Om de kans op plezier en gezondheidswinst zo groot mogelijk te maken en de kans op problemen richting de nul, kun je daarvoor een stappenplan gebruiken (kader).
Begin eerst om te kijken wat kan. In Nederland is wintersport moeilijker dagelijks te doen, terwijl overal wel een hardloopclub of een sportschool te vinden is. Sommige harten kunnen ook beter tegen bepaalde inspanningen dan andere, of hebben juist meer baat bij sommige soorten sporten. Het is belangrijk om dit te bespreken met je eigen cardioloog, en als jullie er samen niet uitkomen, spreek een keertje met een sportcardioloog. In steeds meer ziekenhuizen zijn cardiologen werkzaam die veel weten van sporten en het hart. Op het kaartje kan je zien in welke ziekenhuizen dit momenteel wordt aangeboden (figuur 3). Er zijn mooie richtlijnen voor sporten met een aangeboren hartafwijking (ESC guidelines on sports cardiology 2020, ESC position statement: sport in ACHD, 2020). Hierin staan duidelijke adviezen in welke gevallen voorzichtigheid geboden is en wanneer bijna alles kan.
Hierna is het belangrijk om goed te kijken wat je eigenlijk leuk vindt. Als je doelstelling is om 10km te kunnen hardlopen, maar je hardlopen eigenlijk helemaal niet leuk vindt, is de kans op teleurstelling groot. Vaak denken we direct aan alleen één bepaald soort sport, maar een beetje onderzoek op internet leert snel dat er enorm veel mogelijkheden zijn. Ook wordt vaak sporten in de sportschool wordt als de standaard ervaren, maar dat is natuurlijk niet zo. Wees niet bang om meerdere dingen uit te proberen totdat je iets vindt waar letterlijk je hart ligt. De kans dat je je nieuwe sportgewoontes dan weet vast te houden zijn stukken groter.
Als je een of meerdere activiteiten hebt gevonden die je leuk lijken is het belangrijk om een duidelijk doel te hebben. Wees daarin helemaal eerlijk tegen jezelf. Als je doelstelling een beach-body is, dan is dat iets heel anders dan als je 10km zonder moeite wilt hardlopen, of in de vakantie een berg op wilt fietsen. Kijk naar wat je leuk vindt en wat je wilt bereiken, en ga daarvoor. Maar let daarbij wel op de veiligheid (bijvoorbeeld vechtsport met bloedverdunners) en haalbaarheid (moet je er uren voor reizen elke week?).
Als je weet wat je doelen zijn kun je een plan gaan maken. Wees zo concreet mogelijk: wat wil je doen, op welke dagen, eventueel met wie? Hoeveel tijd heb je om te sporten – en zijn je doelen haalbaar met zo’n plan? Hoe concreter hoe beter!
Wanneer deze stappen achter de rug zijn ben je waarschijnlijk al lang aan het sporten. Verwacht niet perfecte resultaten in de eerste week, het duurt even om doelen te halen. Let wel op dat het leuk blijft! Na een aantal weken is het tijd om te her-evalueren, en om te kijken of je doelen behaald zijn. Bij sport-gerelateerde klachten kun je altijd een trainer, coach of sportarts raadplegen; bij hartklachten uiteraard je eigen cardioloog. Tegenslagen horen daarbij, maar de aanhouder wint. Zo kan iedereen, ook met een aangeboren hartafwijkingen, uiteindelijk wel succesvol sporten.
1. Wat kan? Bespreek dit ook met je eigen cardioloog
2. Wat vind je leuk?
3. Wat zijn je doelen? Let op veiligheid en haalbaarheid
4. Maak een plan
5. Evalueer hoe het gaat
6. Stel nieuwe doelen en ga door
Dit artikel is verschenen in het ledenblad van de PAH: Sinus lente 2022. Wil je ook 4x per jaar de Sinus ontvangen? Word dan lid van de PAH voor 28,- euro per maand.
Figuur 3: aanbod sportcardiologie in Nederland
